άτλας

I

Συλλογή εικονογραφημένων πινάκων, ταξινομημένων σύμφωνα με ορισμένες αρχές· κυρίως όμως ο όρος σημαίνει συστηματοποιημένη συλλογή γεωγραφικών χαρτών. Ανάλογα με τον τύπο χαρτών που περιέχουν, οι ά. διακρίνονται σε γεωγραφικούς, ιστορικούς κλπ. Ανάλογα πάλι με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά τους και με τους σκοπούς για τους οποίους προορίζονται διακρίνονται σε μεγάλους ά., συμβουλευτικούς, σχολικούς κλπ. Γενικά ένας ά. αποτελείται από διάφορους φυσικοπολιτικούς γεωγραφικούς χάρτες ή από φυσικούς και πολιτικούς χάρτες χωρών ή ομάδων χωρών· κατά παράδοση πρώτη αναφέρεται η Ευρώπη και έπειτα η Ασία, η Αφρική, η Αμερική, η Ωκεανία και οι πολικές περιοχές. Στους μεγάλους ά. οι γεωγραφικοί χάρτες των διαφόρων χωρών εναλλάσσονται με τους θεματικούς (οικονομικούς, γλωσσολογικούς, ιστορικούς κλπ.). Στους μικρότερους ά. οι θεματικοί χάρτες συγκεντρώνονται κυρίως στην αρχή και αναφέρονται συνοπτικά σε όλες τις χώρες ή τοποθετούνται μετά τους γεωγραφικούς χάρτες των ηπείρων. Στο τέλος υπάρχει συνήθως ένα ευρετήριο, με όλα τα τοπωνύμια που υπάρχουν στους διάφορους χάρτες. Η επιλογή των κλιμάκων, του αριθμού των χρωμάτων, της προβολής και του τύπου της απεικόνισης εξαρτάται από τον σκοπό για τον οποίο προορίζεται ο ά. Ένας σχολικός ά., για παράδειγμα, δεν θα είναι πολύ πλούσιος σε τοπωνύμια, οφείλει όμως να περιλαμβάνει όλες τις ονομασίες που είναι δυνατόν να εμφανίζονται κατά τη διδασκαλία και συγχρόνως πρέπει να είναι εύχρηστος και να προκαλεί το ενδιαφέρον. Κοινό γνώρισμα όλων των α. είναι η ακρίβεια των στοιχείων και των ονομάτων και η ακριβής ενημέρωση. Οι προϋποθέσεις αυτές όμως είναι σήμερα πολύ δύσκολες, ακόμα και στις καλύτερες εργασίες, εξαιτίας των πολιτικών μεταβολών και του ορμητικού ρυθμού οικονομικής ανάπτυξης ορισμένων χωρών.

Η αρχαιότερη συλλογή γεωγραφικών πινάκων που έχει φτάσει έως την εποχή μας είναι του Κλαύδιου Πτολεμαίου (2ος αι. μ.Χ.), γνωστή στον Μεσαίωνα και πολύ διαδεδομένη στις αρχές των νεότερων χρόνων. Οι γεωγραφικές ανακαλύψεις αργότερα είχαν αποτέλεσμα εκατοντάδες νέους χάρτες. Η πρώτη συλλογή με το όνομα ά. είναι αυτή που έκανε ο Γκέραρντ Μερκάτορ το 1595: Atlas sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi. Πάντως, τριάντα χρόνια πριν από την έκδοση αυτή υπήρχε ήδη η συνήθεια να διακοσμείται η προμετωπίδα των χαρτογραφικών συλλογών με τη μορφή του μυθικού Άτλαντα που κρατάει τον κόσμο στους ώμους του. Στους αιώνες που ακολούθησαν, ο ά. πλουτιζόταν όλο και με τελειότερους χάρτες. Ανάμεσα στους σπουδαιότερους ά. πρέπει να αναφερθούν ο Stieler του Ινστιτούτου Περθ της Γκότα, που εκδόθηκε το 1823, οι ά. του Audree και του Debes σε γερμανική γλώσσα, ο Atlas Universel (γαλλικά), ο Times Atlas of the World και ο Oxford Atlas (αγγλικά), ο Mira (ρωσικά), και τέλος ο Atlante Internazionale του TCL και ο Grande Atlante του γεωγραφικού ινστιτούτου Ντε Αγκοστίνι της Ιταλίας (η πρώτη έκδοση το 1922, η δεύτερη, με τίτλο Terra, το 1965).

ουράνιος ά. Είναι χάρτης ή σύνολο χαρτών όπου βρίσκονται σημειωμένοι οι αστέρες με τις σχετικές αμοιβαίες αποστάσεις τους, όπως φαίνονται προβαλλόμενοι πάνω στον ουράνιο θόλο. Οι πρώτοι ουράνιοι ά. ήταν σχεδιασμένοι στο χέρι και οι αστέρες σημειώνονταν με πολύ μικρούς κύκλους διαφορετικού μεγέθους, ανάλογα με τη λαμπρότητά τους. Φυσικά η αναγραφή σταματούσε σε ένα ορισμένο μέγεθος, αφού ο αριθμός των αστέρων είναι τεράστιος. Στους ά. που περιλαμβάνουν μόνο λαμπρούς αστέρες ο προσδιορισμός γίνεται με την κατονομασία του αστερισμού στον οποίο ανήκουν πριν από την οποία προστίθεται ένα ψηφίο του ελληνικού αλφαβήτου κατά σειρά λαμπρότητας του αστέρα (α Κενταύρου, β Διδύμων κλπ.). Αντίθετα στους ά. που περιλαμβάνουν αμυδρούς αστέρες σημειώνεται η θέση που έχει ο αστέρας πάνω στον ουράνιο θόλο ως προς το σύστημα των συντεταγμένων στο οποίο αναφερόμαστε. Ο νεότερος και πληρέστερος ουράνιος ά. είναι αυτός που έχει συνταχθεί με βάση 1.758 φωτογραφίες που πήραν με το τηλεσκόπιο Σμιτ του όρους Πάλομαρ. Κάθε φωτογραφία έχει ληφθεί δύο φορές, μία σε μπλε χρώμα και μία σε κόκκινο, για τον προσδιορισμό του δείκτη χρώματος (βλ. λ. αστρονομία, αστροφωτογραμμετρία). Στο μπλε χρώμα τα αστρικά μεγέθη φτάνουν έως το 21,1, στο κόκκινο έως το 20,0. Υπάρχουν και άλλου είδους ουράνιοι ά., που περιλαμβάνουν σειρές φωτογραφιών της Σελήνης και άλλων ουράνιων αντικειμένων (σμηνών, νεφελωμάτων κλπ.).

Χάρτης από τον «Άτλαντα» του γεωγραφικού ινστιτούτου Ντε Αγκοστίνι που απεικονίζει τη Σκανδιναβική χερσόνησο.

Η Σρι Λάνκα όπως απεικονίζεται στον «Άτλαντα» του Μερκατόρα. Ο Φλαμανδός μαθηματικός και γεωγράφος χρησιμοποίησε πρώτος το όνομα του Τιτάνα ως τίτλο του έργου του.

II

(Ανατ.). Ο δακτυλιοειδής πρώτος αυχενικός σπόνδυλος που στηρίζει το κεφάλι. Συναρθρώνεται προς τον κόνδυλο του ινιακού οστού κατά τρόπο που να επιτρέπει την κίνηση του κεφαλιού προς τα κάτω και προς την οδοντοειδή απόφυση του δεύτερου σπόνδυλου ή άξονα, ώστε να είναι δυνατή η στροφή στα πλάγια.